नमस्कार मित्रांनो! या लेखात आपण जंजिरा किल्ल्याची माहिती (Janjira Fort Information in Marathi) पाहणार आहोत. महाराष्ट्रातील छत्रपती शिवाजी महाराज आणि छत्रपती संभाजी महाराज यांच्या पदस्पर्शाने पावन झालेल्या रायगड जिल्ह्यात मुरुड शहराच्या किनाऱ्यालगत अजिंक्य व अभेद्य असा जंजिरा किल्ला, सोसाट्याच्या वाऱ्याचा आणि सागरी लाटांच्या माऱ्याशी सामना करत, भक्कमपणे उभा आहे. या किल्ल्याला आपण मुरुड जंजिरा या नावाने सुद्धा ओळखतो.
छत्रपती शिवाजी महाराजांनी हा किल्ला स्वराज्यात आणण्यासाठी अनेकदा प्रयत्न केले. परंतु, जंजिरा किल्ला अजिंक्यच राहिला. नंतर शंभूराजांनी हा किल्ला स्वराज्यात जवळजवळ आणला होता, पण त्यांना सुद्धा मोहिम अर्धवट सोडावी लागली. पुढे, तब्बल ११७ वर्षांनंतर स्वराज्याच्या काळजावरची ही जखम धुवून काढत, चिमजीआप्पा यांनी हा किल्ला स्वराज्यात घेतला आणि त्यावर भगवे निशान फडकवले. या किल्ल्याच्या अनेक कथा प्रचलित आहेत.
किल्ल्याचा इतिहास, भौगोलिक स्थिती, गडावर पहाण्यासारख्या ऐतिहासिक वास्तू, गडावर पोहोचण्याच्या वाटा व योग्य वेळ याबद्दलची माहिती जाणून घेण्यासाठी, या लेखात दिलेली जंजिरा किल्ल्याची माहिती जरूर वाचा.
Contents
जंजिरा किल्ल्याची माहिती आणि इतिहास – Janjira Fort Information In Marathi
जंजिरा किल्ला महाराष्ट्राच्या रायगड जिल्ह्यातील मुरुड शहराजवळ अरबी समुद्राने वेढलेला एक अभेद्य किल्ला आहे. 15व्या शतकात बुऱ्हाणखानाने उभारलेला हा किल्ला पूर्वी “जजीरे मेहरुब” म्हणून ओळखला जात होता. समुद्रातील भरती, मजबूत तटबंदी आणि सिद्दी सरदारांच्या संरक्षणामुळे हा किल्ला अनेक वर्षे अभेद्य राहिला.
मुरुडपासून थोड्याच अंतरावर असलेल्या खाडी लगतच्या दंडा व राजपुरी या गावांमध्ये कोळी लोकांची वस्ती होती. समुद्रमार्गे येणाऱ्या चोर आणि लुटारूंचा बंदोबस्त करण्यासाठी राम पाटील या कोळी बांधवाने या बेटावर मेढेकोट बांधला. या तटबंदीमध्ये कोळी बांधवांना सुरक्षितता लाभली होती, परंतु हे भाग्य काही काळासाठी त्यांच्या नशिबी आले.
पिरमखान या सरदाराने राम पाटील यांच्याशी मैत्री केली आणि धोका करून आपल्या सैन्याद्वारे पाटील आणि तेथे वास्तव्य करणाऱ्या लोकांची बेसावध असताना कत्तल केली. पिरमखान हा निजामाचा सरदार होता. पुढे, निजामाने या किल्ल्यावर बुऱ्हाणखानास पाठवले. बुऱ्हाणखानाने इथे निजामाच्या आदेशाने एक भक्कम किल्ला उभा केला. आपण जो जंजिरा किल्ला आज पाहतो, तो बुऱ्हाणखानाने बांधलेला आहे.
१६१७ च्या सुमारास सिद्दी अंबर या मुघल सरदाराने औरंगजेब बादशहाकडून परवानगी घेऊन जंजिरावर स्वतंत्र संस्थान उभे केले. या किल्ल्याचे मूळ नाव “जजीरे मेहरुब” असे होते, परंतु सर्वजण या किल्ल्याला जंजिरा या नावाने ओळखतात. “जझीरा” हा अरबी शब्द असून अरबी लोक बेटाला “जझीरा” असे म्हणत. पुढे, त्याचे “जंजिरा” असे नामकरण झाले.
हे सिद्दी अत्यंत चिवट आणि चिकट वृत्तीचे होते. स्वराज्य स्थापन झाल्यानंतर शिवाजी महाराजांनी अनेक वेळा मोहीम आखून जंजिरा किल्ला ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु जंजिरा अजिंक्य राहिला. त्यानंतर छत्रपती संभाजी महाराजांनी जंजिरा जिंकण्यासाठी छत्रपती शिवरायांचे प्रमुख सरदार कोंडाजी बाबा फर्जंद यांना जंजिर्याची मोहीम हाती दिली.
जंजिरा किल्ल्यात असणारे दारूगोळ्याचे कोठार उडवून देऊन जंजिरा समुद्रात विसर्जित करण्याचा डाव शंभूराजे आणि कोंडाजी बाबा यांनी आखला. परंतु हा प्रयत्न अयशस्वी ठरला, आणि सिद्दीनं पकडलेल्या कोंडाजी बाबांना तोफेच्या तोंडी दिले. त्यानंतर, संभाजी महाराजांनी जंजिरा मोहीम हाती घेतली आणि किल्ल्यावर तोफांचा मारा सुरू केला.
किल्ल्यावर लक्ष ठेवण्यासाठी किल्ल्याच्या चार-पाच किलोमीटर अंतरावर पद्मदुर्ग नावाचा किल्ला उभा केला. या मोहिमेत संभाजी राजांनी किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी समुद्रात पुल बांधण्याची योजना आखली. पुलाचे काम अर्धवट झालेले असताना अचानक शत्रू रायगडावर चाल करून आल्याची माहिती संभाजी राजांना मिळाली आणि जंजिरा मोहीम अर्धवट राहिली.
अनेक वेळा सिद्दींना समुद्रात येणारी भरती आणि किल्ल्याच्या आजूबाजूचा प्रदेश याची सुद्धा साथ मिळाली, त्यामुळे जंजिरा अजिंक्य राहिला. त्यानंतर, १६७३ रोजी पोर्तुगीजांनी या किल्ल्यावर हल्ला चढवला, परंतु त्यांना सुद्धा किल्ला जिंकण्यात यश मिळाले नाही.
पुढे, १७१७ साली इंग्रजांनी सुद्धा हा किल्ला ताब्यात घेण्याचा प्रयत्न केला, परंतु हा प्रयत्न सपशेल अयशस्वी ठरला. त्यानंतर, १७३४ मध्ये चिमजीआप्पा यांनी जंजिरा किल्ला स्वराज्यात आणला. १५ ऑगस्ट १९४७ रोजी भारत देशाला स्वातंत्र्य मिळाल्यानंतर ३ एप्रिल १९४८ रोजी अनेक संस्थानांप्रमाणे जंजिरा सुद्धा भारतीय संघराज्यात विलीन करण्यात आला.
जंजिरा किल्ल्याबरोबर सिंहगड आणि रायगड किल्ले हे देखील मराठा साम्राज्याच्या महान इतिहासाचा महत्त्वाचा भाग आहेत. तुम्ही सिंहगड आणि रायगड किल्ल्यांबद्दल सुद्धा संपूर्ण माहिती वाचू शकता.
जंजिरा किल्ल्याची भौगोलिक स्थिती
मुरुड-जंजिरा किल्ला महाराष्ट्राच्या रायगड जिल्ह्यात स्थित आहे, जो चारही बाजूंनी अरबी समुद्राने वेढलेला आहे. या किल्ल्याची भौगोलिक स्थिती त्याला एक अत्यंत सुरक्षात्मक स्थान देते. रायगड जिल्ह्याच्या पश्चिमेला पसरणारा अरबी समुद्र किल्ल्याच्या सौंदर्यात भर घालतो. मुरुड गाव समुद्रकिनाऱ्याजवळ वसलेले असून, या ठिकाणापासून ४-५ किलोमीटर अंतरावर दंडा आणि राजपुरी ही दोन छोटी गावं आहेत.
जंजिरा किल्ला राजपुरी गावाच्या किनाऱ्यावर असलेल्या एका बेटावर वसलेला आहे, आणि किल्ल्यापर्यंत पोहोचण्यासाठी राजपुरी येथून शिडाच्या होड्यांद्वारे समुद्र पार करावा लागतो.
जंजिरा किल्ल्याच्या अशा भौगोलिक स्थितीमुळे हा किल्ला अनेकांसाठी अडचणीचा ठरला आणि कोणालाही त्यावर स्वामित्व मिळवता आले नाही.
जंजिरा किल्ल्याच्या ऐतिहासिक वास्तू
तुम्ही जर मुरुड जंजिरा किल्ल्याला कधी भेट देण्यास गेलात, तर तिथे बघण्यासारखी अनेक ऐतिहासिक वास्तू आहेत. त्याची माहिती खालील प्रमाणे दिलेली आहे:
- तोफा: जंजिरा किल्ल्यावर ५९२ तोफांचा उल्लेख इतिहासात बघायला मिळतो. परंतु त्यामध्ये आता किल्ल्यावर कलालबांगडी, लांडाकासम व चावरी या तोफा अजूनही अस्तित्वात आहेत.
- तटबंदी व बुरुज: किल्ल्याला अभेद्य अशी तटबंदी लाभली आहे. ही तटबंदी बांधण्यासाठी दगड आणि लाकूड यांचा उपयोग केला गेला आहे. आजही इतक्या वर्षानंतर समुद्राच्या माऱ्यासमोर हा किल्ला मजबुतीने उभा आहे. या तटबंदीला लागूनच मुख्य प्रवेशद्वार असून तब्बल १९ बुरुज आहेत. प्रत्येक बुरुजाच्या मधले अंतर ९० फुटापेक्षा जास्त असल्याचे सांगितले जाते.
- राजवाडा: गडावर सिद्दीला राहण्यासाठी एक राजवाडा बांधण्यात आला होता. आज इतक्या वर्षानंतर राजवाडा तुम्हाला नामशेष झालेला दिसेल, परंतु येथे सिद्दीचा राजवाडा असल्याच्या खुणा आजही बघायला मिळतील.
- तलाव: जंजिरा किल्ल्यावर दोन पाण्याचे तलाव तुम्हाला बघायला मिळतील. त्यामध्ये एक तलाव खाऱ्या पाण्याचा आणि दुसरा गोड्या पाण्याचा आहे. गोड्या पाण्याच्या तलावातील पाणी पूर्वी पिण्यासाठी वापरले जात असे, व खाऱ्या पाण्याचा तलाव मासेमारी करण्यासाठी उपयोगात आणला जात असे.
- मशिद: सिद्दी व तिथे वास्तव्यास असणाऱ्या मुस्लिम लोकांसाठी जंजिरा किल्ल्यावर तीन मशीद बांधण्यात आल्या होत्या. त्यांची नावे जामा मशीद, छोटी मशीद आणि सय्यद मशीद अशी आहेत. त्यापैकी सय्यद मशीद ही सर्वात जुनी मशीद असून बाकी दोन मशीदचे काम कालांतराने करण्यात आले.
- दरवाजे: या किल्ल्याला चार दरवाजे आहेत. त्यामध्ये मुख्य प्रवेशद्वार, दुसरा खिंडी दरवाजा, तिसरा गणेश दरवाजा, व चौथा लांब दरवाजा यामध्ये शत्रूने किल्ल्यावर अचानक हल्ला केला, तर बचावासाठी खिंडी दरवाजा बांधण्यात आला. हा गुप्त दरवाजा म्हणून देखील ओळखला जातो. गणेश दरवाजावर भगवान गणेशाचे चित्र आहे, म्हणून त्यास गणेश दरवाजा असे नाव देण्यात आले. लांब दरवाजा किल्ल्यापासून जास्त अंतरावर असल्यामुळे याला लांब दरवाजा असे नाव देण्यात आले आहे.
जंजिरा किल्ल्यावर जाण्याचे मार्ग
- रस्ता: जंजिरा किल्ल्यावर जाण्यासाठी सर्वात सोपा मार्ग म्हणजे आपले खाजगी वाहन घेऊन किल्ल्यावर येणे. मुंबई-पुणे मार्गावरून येणाऱ्या पर्यटकांसाठी मुंबई-गोवा महामार्गाचा उपयोग करत मुरुड या ठिकाणी यावे लागेल. तुम्ही तुमचे खाजगी वाहन घेऊन मुरुड जंजिराच्या किनाऱ्यापर्यंत पोहोचू शकता, आणि तिथून तुम्हाला खाजगी बोटीने किल्ल्यापर्यंत जावे लागते.
- रेल्वे: जर तुम्ही रेल्वेने जंजिरा किल्ला बघण्यासाठी येत असाल, तर तुम्हाला रोहा रेल्वे स्थानकावर उतरून खाजगी कॅब किंवा बसने मुरुड पर्यंत जावे लागेल.
- विमान: जर तुम्ही विमानाने येत असाल, तर तुम्हाला मुंबई येथील छत्रपती शिवाजी महाराज आंतरराष्ट्रीय विमानतळावर उतरावे लागेल. तिथून तुम्हाला खाजगी कॅब अथवा मुरुड कडे येणाऱ्या बसने जंजिरा किल्ला बघण्यासाठी मुरुड पर्यंत जावे लागेल.
जंजिरा किल्ल्यावर जाण्याची योग्य वेळ
तुम्हाला जर जंजिरा किल्ला बघण्यासाठी जायचं असेल, तर तुम्ही उन्हाळा आणि हिवाळा या दोन ऋतूंमध्ये जाऊ शकता. कारण हा किल्ला समुद्रात असल्यामुळे पावसाळ्यामध्ये समुद्र उधाणलेला असतो, आणि त्यामुळे पावसाळ्यात किल्ला बघणे शक्यतो टाळा.
भरती व ओहोटीच्या वेळा बघून तुम्ही गडावर जाऊ शकता. गडावर जाण्यासाठी किनाऱ्यापासून खाजगी बोटीची व्यवस्था आहे. त्यामध्ये बसून तुम्ही गडाच्या किनाऱ्यापर्यंत पोहोचू शकता. तेथे खाजगी गाईड्स सुद्धा उपलब्ध असतात, जे तुम्हाला गडाबद्दल माहिती सांगतात. गड फिरल्यानंतर, परत किनाऱ्यावर परतण्यासाठी किल्ल्याच्या पायथ्यापासून खाजगी बोटीची व्यवस्था आहे.
FAQs
मराठ्यांनी जंजिरा काबीज केला का?
होय, मराठ्यांनी जंजिरा किल्ला काबीज केला होता. १७३४ साली चिमजी आप्पा यांच्या नेतृत्वाखाली मराठ्यांनी सिद्दी राजांपासून जंजिरा किल्ला जिंकला आणि स्वराज्यात सामील केला.
कोंडाजी फर्जंदची हत्या कोणी केली?
कोंडाजी फर्जंद यांची हत्या सिद्दी यांनी केली. १६८२ साली जंजिरा किल्ल्यावर मोहिमेच्या वेळी कोंडाजी फर्जंद यांना सिद्दींने कैद केले आणि त्यांना तोफेच्या तोंडी दिले.
संभाजी महाराजांनी जंजिरा जिंकला का?
संभाजी महाराजांनी जंजिरा जिंकला नाही. त्यांनी किल्ल्या जिंकण्यासाठी मोहीम सुरु केली होती, पण काही कारणांनी ती अयशस्वी ठरली आणि किल्ला सिद्दींच्या ताब्यात राहिला.
शिवाजी महाराजांना कोणता किल्ला जिंकता आला नाही, आणि ते का?
शिवाजी महाराजांना जंजिरा किल्ला जिंकता आला नाही कारण किल्ला समुद्रात होता, त्याची तटबंदी मजबूत होती, आणि सिद्दीचा चिवट प्रतिकारामुळे तसेच येथील भौगोलिक परिस्थितीमुळे हा किल्ला अजिंक्य राहिला.
सारांश
आम्हाला विश्वास आहे की या लेखात प्रस्तुत जंजिरा किल्ल्याची माहिती (Janjira Fort Information in Marathi) तुम्हाला नक्कीच आवडली असेल. ही माहिती तुम्ही तुमच्या मित्र आणि प्रियजनांबरोबर नक्की शेअर करा, जेणेकरून त्यांनाही जंजिरा किल्ल्याची माहिती, इतिहास व गडावर उपलब्ध असलेल्या ऐतिहासिक वास्तूंची संपूर्ण माहिती मिळेल.
तुम्ही आमच्या वेबसाईटवर असे अनेक रोचक लेख वाचू शकता. जर तुम्ही आमच्या ग्रुपमध्ये सामील होऊ इच्छित असाल आणि नवीनतम अपडेट्स आणि माहिती मिळवू इच्छित असाल, तर कृपया आमच्या व्हाट्सअप ग्रुपमध्ये सामील व्हा. धन्यवाद!