प्रतापगड किल्ल्याची माहिती – Pratapgad Fort Information In Marathi

नमस्कार मित्रांनो, या लेखात आपण प्रतापगड किल्ल्याची माहिती (Pratapgad Fort Information In Marathi) पाहणार आहोत. प्रतापगड हे नाव ऐकल्यानंतर सर्वप्रथम आपल्या डोळ्यासमोर एक प्रसंग उभा राहतो, तो म्हणजे छत्रपती शिवाजी महाराजांनी किल्ले प्रतापगडावर अफजल खानाचा केलेला वध. स्वराज्यातील इतिहासात रायगड, सिंहगड, जंजिरा यांसारख्या किल्ल्यांप्रमाणेच प्रतापगड या किल्ल्याला अनन्यसाधारण महत्त्व आहे. छत्रपती शिवरायांच्या काळात या किल्ल्याचे उभारणी झाली.

जावळीच्या घनदाट खोऱ्यात आणि महाबळेश्वरच्या पश्चिम बाजूस हा किल्ला स्थित आहे. प्रतापगड किल्ल्याचा इतिहास, किल्ल्याची बांधणी, तसेच किल्ल्याच्या आजूबाजूचा निसर्गरम्य प्रदेश पर्यटकांना आकर्षित करतो. महाबळेश्वर या ठिकाणी दरवर्षी लाखो पर्यटक पर्यटनाचा आनंद घेण्यासाठी येत असतात; त्याचसोबत ते तिथूनच काही मैलावर असणाऱ्या किल्ले प्रतापगडला आवर्जून भेट देतात.

या किल्ल्याचा इतिहास, भौगोलिक स्थिती, किल्ल्यावर जाण्याचे मार्ग, व किल्ल्यावर तसेच आजूबाजूच्या प्रदेशात बघण्यासारखी ठिकाणे हे जाणून घेण्यासाठी, या लेखात दिलेली प्रतापगड किल्ल्याची माहिती जरूर वाचा.

प्रतापगड किल्ल्याची माहिती आणि इतिहास – Pratapgad Fort Information In Marathi

प्रतापगड किल्ला महाराष्ट्रातील सातारा जिल्ह्यातील महाबळेश्वरजवळ वसलेला ऐतिहासिक किल्ला आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी इ.स. १६५६ साली या किल्ल्याची निर्मिती केली. प्रतापगड हा गिरीदुर्ग प्रकारचा किल्ला असून त्याची उंची साधारणतः १०८० मीटर आहे. किल्ल्यावर भवानी मातेचे मंदिर आणि अफझलखानाची समाधी आहे, ज्यामुळे तो ऐतिहासिक आणि धार्मिकदृष्ट्या महत्त्वाचा मानला जातो.

घनदाट पसरलेल्या सह्याद्रीच्या डोंगररांगा आणि यामध्ये असणारे संपूर्ण जंगल व दऱ्या-खोऱ्यांनी व्यापलेला हा जावळीचा प्रदेश आहे. छत्रपती शिवाजी महाराजांच्या कल्पक बुद्धीचे अजून एक उदाहरण म्हणजे किल्ले प्रतापगड. एक संरक्षक ठिकाण म्हणून छत्रपती शिवरायांनी किल्ले प्रतापगडाचे बांधकाम सुरू केले. शिवरायांच्या मंत्रिमंडळातील प्रमुख मंत्री मोरोपंत त्र्यंबक पिंगळे यांच्या देखरेखीखाली प्रतापगड किल्ल्याचे बांधकाम पूर्ण झाले.

इ.स. १६५९ मध्ये आदिलशाही सरदार व तब्बल दहा वर्षे वाई प्रांताचा सुभेदार राहिलेला अफजल खान याने छत्रपती शिवरायांना मारण्यासाठी आदिलशाही दरबारात विडा उचलला आणि मजल दरमजल करत स्वराज्यात पोहोचला. शिवरायांना बाहेर काढण्यासाठी त्याने स्वराज्यातील रयतेला त्रास द्यायला सुरुवात केली. महाराष्ट्रातील प्रमुख देवस्थानांना हात घालत त्याने मंदिरे व देवी-देवतांच्या मूर्त्या तोडण्यास सुरुवात केली.

अफजल खानाने छत्रपती शिवाजी महाराजांना भेटीचे आमंत्रण दिले. छत्रपती शिवाजी महाराजांनी खानाला प्रतापगडाच्या पायथ्याशी भेटीसाठी बोलावले. प्रथम खानाने प्रतापगडावर भेटीसाठी नकार दिला, कारण वाई प्रांताचा सुभेदार असल्यामुळे जावळीच्या खोऱ्याची त्याला चांगलीच कल्पना होती. असे म्हटले जाते की प्रतापगडाकडे जाताना जो रडतोंडी घाट लागतो, त्या वाटेने जाताना शत्रू अक्षरशः रडत असे, इतकी भयानक वाट. अखेर प्रतापगडाच्या पायथ्याशी एक भव्य शामियाना उभारला गेला आणि या शामियानात छत्रपती शिवराय व अफजल खान यांची भेट झाली.

छत्रपती शिवरायांचे थोरले बंधू संभाजीराजे यांना मारणारा, तसेच त्यांचे वडील शहाजीराजे यांना दगा करून कैद करणारा व स्वराज्य नेस्तनाबुत करण्यासाठी आलेला अफजल खानाचा छत्रपती शिवरायांनी वध केला आणि न भूतों न भविष्यति असा इतिहास घडला. शिवरायांचे अंगरक्षक संभाजी कावजी कोंढाळकर यांनी अफजल खानाचे शिर धडापासून वेगळे केले. मृत्यू बरोबर वैर संपत, ही भावना मनात ठेवून शिवरायांनी अफजल खान मारला. त्या प्रतापगडाच्या पायथ्याशी त्याची कबर बांधली आणि तिथे दिवाबत्तीची सोय सुद्धा करून दिली.

प्रतापगडची लढाई छत्रपती शिवराय व मावळ्यांचा आत्मविश्वास वाढवणारी ठरली. त्यानंतर अवघ्या काही दिवसांमध्ये शत्रूने जिंकलेला स्वराज्यातील बराचसा प्रदेश छत्रपती शिवरायांनी स्वराज्यात आणला. छत्रपती राजाराम महाराज गादीवर असताना १६८९ च्या दरम्यान प्रतापगड येथे वास्तव्यास होते. त्यावेळी काकरखान हा मुघल सरदार प्रतापगडावर चाल करून गेला. या लढाईचे नेतृत्व छत्रपती राजाराम व पायदळ प्रमुख पिलाजी गोळे यांनी केले. काकरखानाचा पराभव करत हा किल्ला पुन्हा स्वराज्यात सुरक्षित ठेवला. हा एकमेव किल्ला आहे जो बरेच वर्षे अभेद्य व अजिंक्य राहिला.

१९५७ मध्ये या किल्ल्यावर छत्रपती शिवरायांचे कांस्य धातूपासून बनवलेले पूर्णाकृती स्मारक उभे राहिले. तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांनी या स्मारकाचे उद्घाटन केले. किल्ले प्रतापगड मराठेशाहीच्या इतिहासाची साक्ष देत आजही भक्कमपणे उभा आहे. दरवर्षी १० नोव्हेंबर रोजी शासकीय मानवंदना देऊन प्रतापगड किल्ल्यावर शिवप्रताप दिन मोठ्या उत्साहात साजरा केला जातो. शिवभक्तांकडून या संपूर्ण किल्ल्यावर दिव्यांची रोशनाई केली जाते. या दिव्यांच्या रोशनाईने अवघा आसमंत उजळून निघतो.

प्रतापगड किल्ल्याच्या ऐतिहासिक वास्तू

जर तुम्ही किल्ले प्रतापगड बघण्यासाठी गेला, तर तुम्हाला गडावर अनेक वास्तू आणि मंदिरे बघता येतील. खाली आम्ही प्रतापगडावरील काही प्रमुख वास्तूंची माहिती संक्षेपात दिली आहे:

• केदारेश्वर महादेव मंदिर: बालेकिल्ल्याचे प्रवेशद्वारातून आत आल्यानंतर तुम्हाला एक मंदिर दिसते. ते केदारेश्वर महादेव मंदिर आहे, ज्यामध्ये शंभू महादेवाचे शिवलिंग आहे.
• माँसाहेब जिजाऊंचा वाडा: केदारेश्वर महादेव मंदिराच्या मागच्या बाजूला तुम्हाला राजमाता माँसाहेब जिजाऊ यांचा वाडा दिसेल. काळाच्या ओघात या वाड्याची पडझड झाली असून, तेथे फक्त वाड्याचे अवशेषच पाहता येतात.
• छत्रपती शिवरायांचा अश्वारूढ पुतळा: माँसाहेब जिजाऊंच्या वाड्याला लागूनच उजव्या बाजूला शासनाकडून एक छोटा बगीचा तयार करण्यात आला आहे. त्या बगीचामध्ये छत्रपती शिवरायांचा अश्वारूढ पुतळा बसविण्यात आला आहे. या स्मारकाचे उद्घाटन १९५७ साली तत्कालीन पंतप्रधान पंडित जवाहरलाल नेहरू यांच्या हस्ते झाले होते.
• महादरवाजा: किल्ल्यावर पायथ्यापासून चालत वर आल्यानंतर तुम्हाला प्रथम टेहळणी बुरुज दिसते. या बुरुजाच्या रस्त्याने सरळ चालत वर आल्यानंतर तुम्हाला महादरवाजा दिसतो. हा महादरवाजा सूर्योदय झाल्यानंतर उघडतो आणि सूर्यास्त झाल्यानंतर बंद केला जातो.
• भवानी मातेचे मंदिर: महादरवाजामधून आत आल्यानंतर तुम्हाला चिलखती प्रकारचा बुरुज दिसतो. या बुरुजाच्या थोडं पुढे आल्यानंतर तुम्हाला भवानी मातेचे मंदिर दिसते. या मंदिरामध्ये भवानी मातेची मूर्ती आणि सरनौबत हंबीरराव मोहिते यांच्या स्वराज्याच्या लढाईमध्ये वापरलेली तलवार सुद्धा आहे.
• पाण्याचे टाके: छत्रपती शिवरायांच्या स्थापत्यकलेचा आणखी एक आविष्कार म्हणजे पाण्याचे टाके. आज आपण पाणी साठवण्यासाठी मोठमोठे धरण बांधलेले बघतो, परंतु छत्रपती शिवाजी महाराजांनी अनेक गड किल्ल्यांवर पाण्याचे दगडी टाके उभारले होते. या टाक्यांमध्ये जरी २-३ वर्ष दुष्काळ पडला तरी पाणी साठा शिल्लक राहील, अशा प्रकारे हे पाण्याचे टाके बांधले होते. प्रतापगड किल्ल्यावर सुद्धा अशा प्रकारचे पाण्याचे टाके तुम्हाला बघायला मिळतील.
• बुरुज: किल्ल्याची टेहळणी करण्यासाठी अनेक बुरुज बांधण्यात आले आहेत. त्यामध्ये रेडका, यशवंत, व सूर्य बुरुज सारखे अनेक बुरुज आहेत.
• दिंडी दरवाजा: प्रतापगड किल्ल्यावर महादरवाजा व त्यानंतर एक दिंडी दरवाजा आहे. घोरपडीचे चित्र रेखाटलेले आहे. राजपहाऱ्यासाठी हा दरवाजा त्याकाळी बनविण्यात आला होता.
• तटबंदी: किल्ल्याच्या दोन्ही बाजूस दगडामध्ये बांधलेली तटबंदी आहे. या तटबंदीच्या बाजूने चालत तुम्ही संपूर्ण गड फिरू शकता.
• हनुमंताची मूर्ती: किल्ल्यावर समर्थ रामदास स्वामी यांनी स्थापन केलेली एक हनुमंताची मूर्ती आहे. वीरता आणि शौर्याचे प्रतीक असलेली मूर्ती गडावरील पावित्र्य दर्शविते.
• आजूबाजूची ठिकाणे: किल्ले प्रतापगड बघताना तुम्हाला जावळीच्या खोऱ्याचे सुंदर दृश्य नजरेस पडते. कोयनेचे खोरे व दूरवर पसरलेल्या सह्याद्रीच्या डोंगररांगा बघताना मन अगदी तृप्त होऊन जाते. प्रत्येक वास्तू किल्ल्याच्या ऐतिहासिक, धार्मिक आणि स्थापत्यकलेच्या महत्त्वाचा एक भाग आहे आणि किल्ल्याच्या सफरीला अधिक अर्थपूर्ण बनवते.

प्रतापगड किल्ल्याची भौगोलिक स्थिती

प्रतापगड किल्ला सातारा जिल्ह्यात जावळी तालुक्यात आहे, अगदी महाबळेश्वराच्या पश्चिमेला. महाबळेश्वरपासून जवळजवळ २० किमी अंतरावर डोपऱ्या नावाच्या टेकडीवर हा गड बांधला गेला आहे. किल्ल्यालावर पोहोचण्या साथी महाबळेश्वर हे सगळ्यात जवळचं ठिकाण आहे. महाडला जाणाऱ्या रस्त्यावर कुमरोशी गावापर्यंत तुम्ही गाडीने पोहचू शकता, आणि तिथून फक्त अर्ध्या तासात गडावर पोहोचता येतं.

१४०० फूट लांब, ४०० फूट रुंद असलेल्या गडाची तटबंदी खूपच मजबूत आहे. तसेच वायव्येकडची तटबंदी तर ८०० फुटांपेक्षा जास्त आहे. गडावरून आजूबाजूचे आकर्षक आणि उंच डोंगर, दऱ्या पहायला मिळतात.

प्रतापगड किल्ल्यावर जाण्याची योग्य वेळ

प्रतापगड किल्ला बघण्याचा सर्वोत्तम काळ म्हणजे ऑक्टोबर ते फेब्रुवारी, कारण या महिन्यांत वातावरण थंड आणि आरामदायक असते, ज्यामुळे तुम्ही चांगल्या पद्धतीने किल्ल्याच्या परिसरात फेरफटका मारू शकता. उन्हाळ्यात महाबळेश्वरला भेट देणाऱ्या पर्यटकांची संख्या जास्त असते, कारण महाबळेश्वर थंड हवेचे ठिकाण म्हणून प्रसिद्ध आहे. महाबळेश्वरला भेट दिल्यानंतर पर्यटक अनेक वेळा प्रतापगड किल्ल्याला देखील भेट देण्यासाठी जातात.

पावसाळ्यात प्रतापगड किल्ला हिरवळीने नटलेला असतो, जो निसर्गप्रेमींना आकर्षित करतो. तथापि, पावसाळ्यात येथे पर्यटन करणे धोकादायक ठरू शकते, कारण पावसामुळे रस्ते निसटलेले असू शकतात आणि इतर सुरक्षा धोके निर्माण होऊ शकतात. त्यामुळे पावसाळ्यात प्रतापगड किल्ल्यावर भेट देण्यासाठी जाण्यापूर्वी वातावरणाचा अंदाज घेणे अत्यंत महत्त्वाचे आहे.

प्रतापगड किल्ल्यावर जाण्याचे मार्ग

महाबळेश्वरमध्ये आल्यानंतर प्रतापगड किल्ल्यावर जाण्यासाठी तुम्हाला 20 किलोमीटर अंतर पार करावे लागते. तुम्ही तुमचे खाजगी वाहन घेऊन प्रतापगडापर्यंत सहजपणे जाऊ शकता. प्रतापगडाच्या पायथ्याशी वाहन थांबवून तुम्ही चालत किल्ल्यावर चढू शकता.

याशिवाय, जर तुम्ही रेल्वे किंवा शासकीय बसने महाबळेश्वर येथे आलात, तर तुम्ही महाबळेश्वरमधून टॅक्सी अथवा प्रतापगडाकडे येणाऱ्या शासकीय बसने किल्ल्याच्या पायथ्यापर्यंत येऊ शकता. महाबळेश्वर ते प्रतापगड किल्ल्यापर्यंत विविध सार्वजनिक वाहतूक पर्याय उपलब्ध आहेत, ज्यामुळे प्रवास सोयीस्कर आणि आरामदायक होतो.

FAQs

निष्कर्ष

आम्हाला विश्वास आहे की या लेखात प्रस्तुत प्रतापगड किल्ल्याची माहिती (Pratapgad Fort Information in Marathi) तुम्हाला नक्कीच आवडली असेल. ही माहिती तुम्ही तुमच्या मित्र आणि प्रियजनांबरोबर नक्की शेअर करा, जेणेकरून त्यांनाही प्रतापगड किल्ल्याची माहिती, इतिहास व गडावर उपलब्ध असलेल्या ऐतिहासिक वास्तूंची संपूर्ण माहिती मिळेल.

तुम्ही आमच्या वेबसाईटवर असे अनेक रोचक लेख वाचू शकता. जर तुम्ही आमच्या ग्रुपमध्ये सामील होऊ इच्छित असाल आणि नवीनतम अपडेट्स आणि माहिती मिळवू इच्छित असाल, तर कृपया आमच्या व्हाट्सअप ग्रुपमध्ये सामील व्हा. धन्यवाद!