नमस्कार मित्रांनो, या लेखात आपण संत ज्ञानेश्वर यांची माहिती (Sant Dnyaneshwar Information in Marathi) पाहणार आहोत. “संतकृपा झाली, इमारत फळा आली. ज्ञानदेवें रचिला पाया, उभारिले देवालया.” – संत बहिणाबाईं ह्या अभंगातून संत ज्ञानेश्वर महाराजांच्या थोरपणाचा अंदाज येतो. संत ज्ञानेश्वरांनी भागवत धर्माचा पाया रचला आणि त्यांचा आदर्श डोळ्यासमोर ठेवून त्यानंतर झालेल्या अनेक संतांनी ह्या मंदिराच्या उभारणीचे काम केले. आणि आजही भागवत धर्माची इमारत मोठ्या दिमाखात उभी आहे, हे आपण याची देही आणि डोळ्यांनी पाहतो.
लाखो वारकरी विठोबाच्या भेटीसाठी पंढरपूरला जातात. “ज्ञानोबा, माऊली” चा जयघोष करत हे वारकरी पंढरपूरमध्ये पोहोचतात. आज महाराष्ट्र तसेच जगभरातून अनेक भाविक वारकरी संप्रदायाशी जोडले गेले आहेत. आषाढी-कार्तिकी एकादशीला मोठ्या संख्येने वारकरी पंढरपूरला विठोबांच्या भेटीसाठी जातात. त्यांच्या जन्मापासून ते संजीवन समाधीपर्यंतचा प्रवास जाणून घेण्यासाठी संत ज्ञानेश्वर यांची माहिती नक्की वाचा.
| वर्णन | माहिती |
|---|---|
| नाव | ज्ञानेश्वर विठ्ठल कुलकर्णी (संत ज्ञानेश्वर) |
| जन्मतारीख | श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) |
| जन्मस्थान | आपेगाव, पैठण, महाराष्ट्र, भारत |
| पिता | विठ्ठलपंत कुलकर्णी |
| माता | रुक्मिणीबाई कुलकर्णी |
| भाऊ | निवृत्तीनाथ (मोठे भाऊ), सोपानदेव |
| बहीण | मुक्ताई |
| लिहिलेले ग्रंथ | ज्ञानेश्वरी (भावार्थदीपिका) |
| मृत्यूतारीख (समाधि) | वयाच्या 21 व्या वर्षी 1296 साली कार्तिक महिन्यात (इ. स. १२९६, गुरुवार, कार्तिक वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर) |
Contents
संत ज्ञानेश्वर यांचा जन्म व परिवार
श्रावण कृष्ण अष्टमी, शके ११९७ (इ.स. १२७५) रोजी वडिल विठ्ठलपंत कुलकर्णी व आई रुक्मिणीबाई या दाम्पत्याच्या पोटी ज्ञानेश्वरांचा जन्म झाला. छत्रपती संभाजी नगर मधील नाथ महाराजांचा पैठण तालुका म्हणून ओळख असणाऱ्या आपेगाव हे त्यांचं जन्मस्थान आहे. पैठणमध्ये असणाऱ्या गोदावरी नदीच्या तीरी हे गाव वसलेलं आहे. निवृत्तीनाथ हे ज्ञानेश्वर महाराजांचे मोठे बंधू, त्यानंतर सोपानदेव आणि मुक्ताई ही पाठची भावंडे होती.
विठ्ठलपंत कुलकर्णी ह्यांचा विवाह रुक्मिणीबाई यांच्यासोबत झाल्यानंतर विठ्ठलपंत यांनी काही दिवसातच संन्यास घेतला. संसारात त्यांचं मन रमत नव्हतं. संसाराचा त्याग करून ते काशीला गेले आणि तिथेच गुरूंच्या छत्रछायेत राहू लागले. विठ्ठलपंतांचा विवाह झाला आहे समजताच, गुरूंनी त्यांना पुन्हा त्यांचा स्वगृही परतण्याचा आदेश दिला. गुरूंचा आदेश शिरसावंद्य मानून ते स्वगृही परतले आणि आपल्या पत्नीसमवेत संसार करू लागले. त्यानंतर त्यांना एकापाठोपाठ एक अशी चार अपत्यं झाली. त्यांची नावे त्यांनी निवृत्ती, ज्ञानेश्वर, सोपान, मुक्ताई अशी ठेवली. कोवळी मने आई-बापाच्या चांगल्या संस्कारांमध्ये अतिशय सुंदर रित्या घडत होती.
संत ज्ञानेश्वर यांचे बालपण
संन्यास घेतल्यानंतर परत स्वगृही परतलेल्या विठ्ठलपंत आणि त्यांच्यापासून कुटुंबियांना आळंदीमधील त्याकाळच्या कर्मठ ब्राम्हणांनी त्यांचा मुलांच्या मुंजीस आणि समाजामध्ये पुन्हा स्थान देण्यास नकार दिला. आणि त्यांच्यासह कुटुंबाला सुद्धा वाळीत टाकले. विठ्ठलपंतानी नाना तऱ्हेने विनवणी करून त्यांना समजाविण्याचा प्रयत्न केला, परंतु सगळे प्रयत्न निष्फळ ठरले.
विठ्ठलपंतानी धर्म शास्त्रीना विचारणा केली, “यासाठी काही प्रायश्चित असेल तर सांगा, जेणेकरून माझ्या कुटुंबाला हा त्रास सहन करावा लागणार नाही.” शास्त्रीनी त्यांना गंगा-जमुना संगमामध्ये देहांत प्रायश्चित घेण्याचा उपाय सांगितला. आपल्या मुलांची भविष्यात आपल्यासारखी फरपड होऊ नये, म्हणून विठ्ठलपंत आणि रुक्मिणी यांनी देहांत प्रायश्चित घेण्याचा निर्णय घेतला आणि एके रात्री मुलं गाढ झोपेत असताना, मुलांच्या नकळत त्यांनी जलसमाधी घेत आपल्या देहाचा त्याग केला.
ज्ञानेश्वर महाराजांना झाली ज्ञान प्राप्ती
विठ्ठलपंत, त्यांची पत्नी व मुले निवृत्ती, ज्ञानेश्वर, सोपान, मुक्ताई यांचासह त्रंबकेश्वरला गेले होते. पापक्षालनाचा उपाय म्हणून त्यांनी ब्रम्हगिरी पर्वताला प्रदक्षिणा घालण्यास सुरुवात केली. ब्रम्हगिरी पर्वतचे माहात्म्य संतानी अभंगात वर्णन केले आहे, “दृष्टि पड़ता ब्रम्हगिरी, तयास नाही यमपूरी.” प्रदक्षिणा करत असताना अचानक एक वाघ निवृत्ती महाराजांच्या मागे लागला आणि निवृत्ती महाराजांना दूर आणल्यानंतर तो वाघ साधु रूपात प्रकट झाला. ते साधु त्यांना एका गुहेत घेऊन गेले. ते दुसरे तिसरे कोणी नसून नवनाथापैकी एक गहीनीनाथ होते. गहिनीनाथानी त्यांना ब्रम्हज्ञानाची दीक्षा दिली.
तब्बल तीन महिने निवृत्ती नाथ हे त्या गुहेत गहिनीनाथा सोबत होते. सगळे कुटुंब चिंतेत पडले होते. डोळ्यातील अश्रू सुकून गेले होते. तीन महिन्यानंतर परतल्यावर त्यांचा कुटुंबाच्या जीवात जीव आला. निवृत्ती नाथानी त्यांना घडलेली सगळी हकीकत सांगितली आणि त्यांना भेटलेले ब्रम्हज्ञान त्यांनी ज्ञानेश्वर महाराजांनी देऊ केले. त्यानंतर ज्ञानेश्वर महाराजांनी सोपानदेवांना आणि सोपानदेवांनी मुक्ताईला ते ज्ञान दिले.
हे ज्ञान एका व्यक्तीकडून एकाच व्यक्तीला देऊ शकत होतं. म्हणजे एक गुरु, एक शिष्य ही परंपरा मोडीत काढण्यासाठी हे ज्ञान संपूर्ण जगाला प्राप्त व्हावं, यासाठी त्यांनी विश्वप्रार्थना केली. “आतां विश्वात्मके देवे, येणे वाग्यज्ञे तोषावे, तोषोनि मज द्यावे, पसायदान हे” हे ज्ञान सर्वांसाठी खुलं व्हावं, यासाठी परमेश्वराजवळ त्यांनी पसायदान मागितले.
संत ज्ञानेश्वर यांच्या जीवनातील संघर्ष आणी चमत्कार
आईवडीलांच्या जाण्याने चौघा भावंडांना अतीव दुःख झाले. लहान वयातच छत्र हरवलेल्या मुलांना कुणाचा आधार नव्हता. ना नातेवाईक, ना सगे सोयरे. आई-वडिलांचे छाया-छत्र हरविल्यानंतर चौघे भावंड त्यांचा गावी, म्हणजे आपेगावला आले. पण त्यांना बघताच सगळ्यांनी दार बंद केली. निराश झालेले चौघेही पुन्हा आळंदीस माघारी आले.
आपल्या आई-बाबांना दिलेल्या मृत्यूदंडाच्या प्रायश्चितानंतर तरी समाज आपल्याला स्वीकारेल, असं त्यांना वाटलं, परंतु त्यांचा समज चुकीचा ठरला. उलट त्यांना तिथे अन्न-पाणीही महाग झाले. आपल्याला शुद्धीपत्र भेटावे या हेतूने ते पैठणच्या महासभेत गेले, परंतु शास्त्री पंडितांच्या समोर खूप याचना करून सुद्धा त्यांना शुद्धीपत्र मिळाले नाही.
चमत्कार
- संन्याशांची मुले म्हणून संपूर्ण समाज त्यांना हीनपणाची वागणूक देतं होता. ब्राम्हण धर्मसभेत त्यांना सांगण्यात आले कि धर्म शास्त्र तुमच्या मुंजीस परवानगी देऊ शकत नाही. तिथून ते निघाले असताना त्यांचा नजरेस एक दृष्य दिसलें. एक व्यक्ति एका रेड्याला रस्त्यावरून मारत मारत नेत होता. तो रेडा पूर्णपणे रक्तबंबाळ झाली होता. तरी तो व्यक्ति निर्दयीपणे व क्रूरतेने त्याला मारत होता. सरते शेवटी न राहवून ज्ञानेश्वरांनी त्याने रेड्याचा मालकाला रेड्याला मारण्यापासून थांबविले.
- तेवढ्यात तिथे असणाऱ्या एका ब्राम्हणाने ज्ञानेश्वराची कुचेष्टा केली. “ह्या रेड्याचं नावं ही ज्ञाना आहे, पण तो फक्त पखाली वाहण्याचं काम करतो.” त्यावर ज्ञानेश्वर उत्तरले, “हा मुका जीव असला तरी जो आत्मा माझ्यात निवास करतोय, तो त्याच्यात सुद्धा आहे.” त्यावर ब्राम्हण म्हणाला, “असं असेल तर त्या रेड्याच्या मुखी वेद बोलून दाखव. मगच आमची खात्री पटेल की सर्वांभूती एकच आत्मा वास करतो.” ज्ञानेश्वरांनी तात्काळ रेड्याच्या मस्तकावर हात ठेवला आणि वेद बोलू लागले. रेड्याच्या मुखातून सुद्धा वेद बाहेर पडू लागले. हे बघून तिथे उपस्थित असलेली समस्त लोक अचंबित झाली.
- नेवासे या गावात येत असताना त्यांना एका घराच्या बाहेर एक मृत प्रेत दिसले. त्या प्रेताच्या बाजूला थोडीफार माणसं होती. त्या प्रेताच्या बाजूला बसूनच त्या मृत व्यक्तीची पत्नी रडत होती. ज्ञानेश्वर महाराज व त्यांची भावंडे तिथून जात असताना त्यांनी हे दृष्य पाहिले आणि त्यांनी त्या मृत व्यक्तीच्या पत्नीला विचारले, “हेांचं नावं काय आहे?” त्यावर त्या मृत व्यक्तीची पत्नी उत्तरली, “त्याचं नाव सच्चीतानंद असं आहे.” सच्चीतानंद नाव असणारी व्यक्ती निर्जीव कशी असू शकते? असं म्हणत ज्ञानेश्वरांनी त्यांचं शरीरावरून हात फिरवला, व काही वेळातच मृत व्यक्ती उठून उभा राहिला. सच्चीतानंद नंतर ज्ञानेश्वरांसोबत जोडले गेले. ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेली “ज्ञानेश्वरी” ही सच्चीतानंद बाबांकडून लिहून घेतल्याचं सांगितलं जातं.
- ज्ञानेश्वरांनी पाठीवर मांडे भाजल्याचा प्रसंग सर्वश्रुत आहे. भिक्षा मागून आणलेल्या पिठाचे मांडे भाजायचे होते. परंतु मांडे भाजण्यासाठी मातीचे भांडे नव्हते. मुक्ताई भांडे मागण्यासाठी संपूर्ण गाव फिरली, पण कुणीही तिला ते मातीचे भांडे दिलं नाही. लहान मुक्ताई रडत रडत आली आणि झालेली सर्व हकीकत आपल्या भावंडांना सांगितली. ज्ञानेश्वरांनी मुक्ताईला मांडे तयार करण्यास सांगितले, व ते हात आणि घुडघे टेकून उभे राहिले. त्यानंतर मुक्ताईला त्यांनी, “माझ्या पाठीवर मांडे भाज,” असे सांगितले. चमत्कार असा झाला की त्यांची पाठ एकदम गरम झाली आणि त्या गरम पाठीवर मुक्ताईने मांडे भाजण्यास सुरुवात केली. मांडे मस्त तयार झाले. त्यांना भांडे मिळाले नाही म्हणून त्यांची गंमत बघायला आलेली लोक अचंबित होऊन बघत राहिली.
- चांगदेव नावाचे एक अहंकारी ऋषी होते, ज्यांना स्वतःच्या विद्येवर अहंकार होता. ज्ञानेश्वर महाराजांची कीर्ती ऐकून त्यांचा अहंकार दुखावला गेला. 1400 वर्ष जगलेला चांगदेव आपल्या शिष्यासमवेत ज्ञानेश्वरांना भेटायला वाघावर आले. एवढे मोठे तपस्वी आपल्याला भेटायला वाघावर आलेत, तर आपण देखील त्यांचा स्वागतासाठी पुढे जावे असा विचार करून, त्यांनी ज्या भिंतीवर ते बसले होते, त्या निर्जीव भिंतीला “आम्हाला चांगदेवापर्यंत घेऊन चल,” असा आदेश दिला. निर्जीव भिंतीला देखील चालते करणाऱ्या या बालकांचा चमत्कार बघून चांगदेवांचा अहंकार पुरता गळून पडला आणि ते ज्ञानेश्वरांना शरण आले. त्यानंतर 14 वर्षांच्या मुक्ताईने 1400 वर्ष जगलेल्या चांगदेवांना उपदेश दिला व त्यांना जन्म फेऱ्यांच्या बंधनातून मुक्त केलं.
संत ज्ञानेश्वरांचे कार्य आणि रचना
- ज्ञानेश्वरांनी लिहिलेलं पसायदान या तेव्हा ज्ञानेश्वरांना प्राप्त झालेल हे अनमोल ज्ञान फक्त एक गुरु एक शिष्य देता होतं होतं. हे अनमोल ज्ञान संपूर्ण जगासाठी खुलं व्हावं आणी लोकांना भक्तीच सत्य कळावं यासाठी त्यांनी पसायदान मागितले.
- ज्ञानेश्वरी (भावार्थदीपिका) नावाचा १८ अध्याय व ९००० ओव्या असणारा ग्रंथ त्यांनी 1290 साली लिहिला. हा ग्रंथ गीतेवरील टिका म्हणून ओळखला जातो. ह्या ग्रंथामधील ओव्या इतक्या सुंदर आहेत कि त्याचा मतितार्थ माणसाला सहज समजतो. खऱ्या भक्तीच्या व मोक्ष प्राप्तिचा मार्ग सांगणाऱ्या या सुंदर ओव्या ज्ञानेश्वरांनी या ग्रंथामध्ये लिहिल्या आहेत. हा ग्रंथ त्यानी नेवासे या स्थानी लिहिल्याचे संगितले जाते.
- त्यांनी अमृतानुभव नावाचा एक ग्रंथ लिहिला. साधारणतः 800 ओव्या असणारा जीवनाचे खरे तत्वज्ञान वं जीव शिव ऐक्याचे महत्व सांगणारा हा ग्रंथ खूप सुंदर आहे.
- आज वारकरी संप्रदायामध्ये भजन कीर्तनामध्ये या विश्वाचा हरिचा महिमा गाणारा जों हरिपाठ गायला जातो. ते हरिपाठाचे अभंग सुद्धा संत ज्ञानेश्वरांची रचना आहे.
- 1400 वर्षे जगून अध्यात्मिक दृष्ट्या कोऱ्या राहिलेल्या चांगदेवाना 65 ओव्यांचे पत्र लिहून त्यांना भक्तीचे मर्म सांगणारा चांगदेव पासष्टी ही त्यांचीच रचना.
संत ज्ञानेश्वरांची संजीवन समाधी
आपण ज्या कार्यासाठी जन्म घेतला होता ते काम आपल्या हातून पार पडलं आहे. अशी भावना आपल्या सहकार्यासोबत बोलवून दाखवत, ज्ञानेश्वरांनी आळंदीतील इंद्रायणी नदीच्या काठी वयाच्या अवघ्या 21 व्या वर्षी 1296 साली कार्तिक महिन्यात (इ. स. १२९६, गुरुवार, कार्तिक वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर) संजीवन समाधी घेतली.
संत ज्ञानेश्वरांनी समाधी घेतल्यानंतर काही वर्षांनी संत नामदेवांनी त्यांचा संजीवन समाधीचे सुंदर वर्णन करणारे अभंग लिहिले. आज ते अभंग समाधीचे अभंग म्हणून प्रचलित आहेत.
FAQs
संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी किती ग्रंथ लिहिले?
संत ज्ञानेश्वर महाराजांनी १८ अध्याय व ९००० ओव्या असणारा “ज्ञानेश्वरी” असा ग्रंथ लिहिला. याव्यतिरिक्तही त्यांनी अनेक रचना केल्या आहेत.
ज्ञानेश्वरांनी समाधी कुठे घेतली?
ज्ञानेश्वरांनी आळंदीतील इंद्रायणी नदीच्या काठी वयाच्या अवघ्या 21 व्या वर्षी 1296 साली कार्तिक महिन्यात (इ. स. १२९६, गुरुवार, कार्तिक वद्य त्रयोदशी, शके १२१८, दुर्मुखनाम संवत्सर) संजीवन समाधी घेतली.
संस्कृतमध्ये ज्ञानेश्वरी कोणी लिहिली?
ज्ञानेश्वरी (भावार्थदीपिका) ही संस्कृत मधे लिहिली गेली नसून ती मराठीत भाषेत लिहिली गेली आहे, संत ज्ञानेश्वरांनी सर्व सामान्य लोकांना भगवद्गीतेचा संदेश सोप्या भाषेत समजावा म्हणून त्याचं रूपांतर मराठी भाषेत केलं होतं.
पसायदान कोणी लिहिले?
पसायदान हे संत ज्ञानेश्वरांनी “ज्ञानेश्वरी” मध्ये लिहिले गेलेले शेवटच्या ९ ओव्या आहेत.
निष्कर्ष
आम्हाला विश्वास आहे की या लेखात प्रस्तुत संत ज्ञानेश्वर यांची माहिती (Sant Dnyaneshwar Information in Marathi) तुम्हाला नक्कीच आवडली असेल. ही माहिती तुम्ही तुमच्या मित्र आणि प्रियजनांबरोबर नक्की शेअर करा, जेणेकरून त्यांनाही संत ज्ञानेश्वर यांचे जीवन आणि त्यांच्या कार्याची संपूर्ण माहिती मिळेल.
तुम्ही आमच्या वेबसाईटवर असे अनेक रोचक लेख वाचू शकता. जर तुम्ही आमच्या ग्रुपमध्ये सामील होऊ इच्छित असाल आणि नवीनतम अपडेट्स आणि माहिती मिळवू इच्छित असाल, तर कृपया आमच्या व्हाट्सअप ग्रुपमध्ये सामील व्हा. धन्यवाद!